Η νομική σύμβουλος και δικηγόρος Χρύσα Καρακόιδα μιλά για τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες δικηγόροι σήμερα και δίνει συμβουλές στις γενιές που θα έρθουν.
Τελείωσε την Νομική και αφού άσκησε την μαχόμενη δικηγορία οι συγκυρίες την οδήγησαν να εργαστεί σαν νομικός σύμβουλος σε εταιρικά περιβάλλοντα και συγκεκριμένα έναν πολυεθνικό όμιλο εταιρειών στον οποίο εργάζεται τα τελευταία 20 χρόνια. Ισορρόπησε πάνω στο λεπτό σκοινί που συνδυάζει τη μητρότητα με μια απαιτητική καριέρα, σημείωσε τις νίκες της αλλά κάποια στιγμή προσέκρουσε στην γυάλινη οροφή που η καριέρα συχνά επιφυλάσσει στις γυναίκες. Την ιστορία για αυτό πρόσφατα μοιράστηκε στην έκδοση Ιστορίες Γυάλινης Οροφής που εξέδωσε το Story Mentοr. To Generation Woman της μίλησε για να αποτυπώσει τις προκλήσεις που αντιμετωπίζει μια γυναίκα δικηγόρος σήμερα αλλά και για να μοιραστεί τις γνώσεις και την εμπειρία της με τις νεότερες γενιές που ονειρεύονται μια καριέρα στην δικηγορία.
Ποια ήταν τα πρόσωπα που σας επηρέασαν στην επιλογή των σπουδών σας;
Στην οικογένειά μου δεν υπήρχε κάποιο πρότυπο νομικού-δικηγόρου, το οποίο να με επηρέασε στην επιλογή αυτής της κατεύθυνσης. Βασίστηκα στο ένστικτο ή στην άτοπο απαγωγή, θα έλεγα, καθώς δεν μου άρεσαν οι άλλες επιλογές, ενώ, οι νομικές σπουδές είχαν -αλλά και εξακολουθούν να έχουν- μεγάλη ευρύτητα, πράγμα που μου άρεσε πολύ.
Είχατε επαρκή επαγγελματικό προσανατολισμό;
Ο επαγγελματικός προσανατολισμός που είχα όταν αναζητούσα επαγγελματική κατεύθυνση ήταν σχεδόν ανύπαρκτος. Αυτό ίσχυε όχι μόνο για μένα αλλά για την πλειονότητα των φίλων, συμμαθητών μου. Αυτό είναι κάτι που έχει αλλάξει ευτυχώς σε μεγάλο βαθμό σήμερα.
Ποια ήταν τα εσωτερικά και εξωτερικά εμπόδια που είχατε να αντιμετωπίσετε στο ξεκίνημα της καριέρας σας
Θυμάμαι ότι στο ξεκίνημα της καριέρας μου ήταν ένα θέμα πώς ξεκινάς να εργάζεσαι. Οι περισσότεροι ξεκινήσαμε να εργαζόμαστε μέσω γνωστών, φίλων, συγγενών. Δύσκολα δηλαδή προσέγγιζες κάποιο γραφείο ή εταιρεία αν δεν ήξερες κάποιον, όπως γίνεται σήμερα μέσω π.χ. του Linkedin. Επίσης, το θέμα της μη ύπαρξης ωραρίου αλλά και των ατελείωτων και απλήρωτων ωρών εργασίας ήταν πάντα ένα θέμα που αντιμετώπισα κι εγώ. Σημαντικό εμπόδιο ήταν επίσης ότι τελειώνοντας το πανεπιστήμιο δεν ήμουν προετοιμασμένη επαγγελματικά. Ξεκίνησα να δουλεύω και ξεκίνησα από το μηδέν. Ασφαλώς αυτό δεν ίσχυε μόνο για μένα αλλά για το σύνολο των φίλων και συμφοιτητών μου. Δυστυχώς όμως βλέπω ότι σε αυτό δεν έχουν γίνει βήματα προόδου ακόμα και σήμερα, καθώς οι απόφοιτοι νομικής εξακολουθούν να μην είναι προετοιμασμένοι για την επαγγελματική αρένα. Με τον τρόπο αυτό, βρίσκεσαι ξαφνικά μόνος/μόνη σε ένα πολύ απαιτητικό και ανταγωνιστικό περιβάλλον όπου πρέπει να ξεκινήσεις ουσιαστικά από το μηδέν, να μάθεις και να αναπτυχθείς επαγγελματικά.
Ποια είναι τα χαρακτηριστικά που σας βοήθησαν και ποια στάθηκαν εμπόδιο;
Η ικανότητά μου να εξελίσσομαι συνεχώς, να διατηρώ θετικότητα και ανθεκτικότητα, παρά τις δυσκολίες αλλά και να τολμώ να αλλάζω, ακόμα και αν κάποιες αλλαγές με φόβιζαν αρχικά. Αντίθετα, δεν με βοήθησαν η ατολμία, όπως και η υπερβολική συστολή.
Κοιτάζοντας πίσω, τι θα θέλατε να γνωρίζατε τότε;
Θα ήθελα να γνωρίζω καλύτερα πως να μπορώ να προβάλλω τον εαυτό μου, τα προτερήματα και τις δεξιότητές μου, κάτι στο οποίο σήμερα ένας υποψήφιος μπορεί –αν δεν το γνωρίζει ήδη- να το μάθει και να εκπαιδευτεί σε αυτό με τη χρήση σχετικών εργαλείων που υπάρχουν δωρεάν στο διαδίκτυο.
Ήταν δύσκολο να συνδυάσετε καριέρα και οικογένεια;
Ήταν δύσκολο, αλλά δεν θα το άλλαζα με τίποτα, καθώς θεωρώ ότι καμία γυναίκα δεν μπορεί να είναι ολοκληρωμένη σαν άνθρωπος αν δεν αναπτύξει και επαγγελματική δραστηριότητα που τη γεμίζει.
Πως τα καταφέρατε;
Είμαι από αυτές που πιστεύω ότι οι γυναίκες είναι όντα που μπορούν να ανταποκρίνονται με ικανότητα σε πολλά καθήκοντα και ακριβώς γι’ αυτό μπορούν και συνδυάζουν την καριέρα και την οικογένεια. Ας μην γελιόμαστε όμως, χωρίς βοήθεια και συμπαράσταση και ουσιαστικό μοίρασμα των οικογενειακών καθηκόντων, πολύ δύσκολα βγαίνει το όλο εγχείρημα ή μπορεί να βγαίνει αλλά με μεγάλο τίμημα για την ίδια τη γυναίκα, η οποία φτάνει να «καίγεται» σωματικά και ψυχολογικά. Επομένως, θεωρώ ότι η συμπαράσταση του συζύγου μου όλα αυτά χρόνια ήταν πολύ σημαντική και πρέπει να του το αναγνωρίσω αυτό.
Ποιες δυσκολίες συναντήσατε προσπαθώντας να τα συνδυάσετε;
Κάποιες φορές έχω πράγματι αισθανθεί σαν διχασμένη προσωπικότητα. Δηλαδή, να είμαι σε μια επαγγελματική συνάντηση ή σε ένα δικαστήριο και μετά από μια ώρα να πρέπει να βοηθήσω τους γιους μου στα αρχαία, στην ιστορία ή να ετοιμάσω φαγητό, χωρίς διακοπή όλα αυτά. Έχω φτάσει να αναρωτιέμαι ποια είμαι και πού βρίσκομαι κάτι τέτοιες φορές.
Ποια στερεότυπα αντιμετωπίσατε στην πορεία σας;
Κλασικό στερεότυπο ήταν -και είναι- ότι η γυναίκα φτάνει ή μπορεί να φτάσει επαγγελματικά μέχρις ενός σημείου και ότι πιο πέρα δεν πάει, καθώς οι θέσεις ευθύνης ταιριάζουν καλύτερα σε έναν άντρα. Το φαινόμενο της γραμματέας είναι πολύ χαρακτηριστικό. Όλοι έψαχναν –και εξακολουθούν να ψάχνουν- για γυναίκα γραμματέα και όχι για άντρα, ενώ όχι μια γυναίκα manager ή διευθύνοντα σύμβουλο. Ωστόσο, μπορώ να πω ότι υπάρχουν σήμερα σημάδια ότι αυτό δειλά-δειλά αλλάζει και στη χώρα μας. Οι πολυεθνικές εταιρείες είναι πρωτοπόρες σε αυτό.
Υπάρχει σεξισμός στον χώρο της δικηγορίας;
Ασφαλώς και υπάρχει. Κλασικά, μια όμορφη δικηγόρος δεν μπορεί να είναι καλή δικηγόρος, απλά γιατί είναι όμορφη. Επίσης, στην ποινική δικηγορία, δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι οι γυναίκες που υπάρχουν είναι λίγες. Υπάρχει η αντίληψη ότι αυτός είναι ένας τομέας δικηγορίας που ταιριάζει πιο πολύ στους άντρες και όχι στις γυναίκες, παρά το ότι σε πολλά μεγάλα δικηγορικά γραφεία που ασκούν ποινική δικηγορία την βασική δουλειά και προετοιμασία την κάνουν γυναίκες δικηγόροι, τις οποίες όμως δεν εμπιστεύονται το ίδιο οι πελάτες ή οι ίδιες δεν πιστεύουν αρκετά τους εαυτούς τους.
Τι συζητάτε με τις γυναίκες συναδέλφους σας σε σχέση με αυτό το θέμα;
Θα έλεγα ότι την τελευταία 10ετία πολλά πράγματα έχουν αλλάξει και στη δικηγορία ως προς το θέμα αυτό. Η επίδραση του κινήματος metoo και ό,τι συνδέεται με την γυναικεία ενδυνάμωση δεν έχει αφήσει ανεπηρέαστο και το δικηγορικό επάγγελμα ή το εταιρικό περιβάλλον, ευτυχώς. Συνεπώς, το θέμα είναι να κατανοήσουμε όλες οι γυναίκες δικηγόροι, αλλά και όχι μόνο, ότι η επαγγελματική μας διαδρομή έχει επηρεαστεί πολύ από τις πατριαρχικές καταβολές της κοινωνίας μας, με εμφανή σημάδια σεξισμού, αδικαιολόγητης διαφοροποίησης στις αμοιβές αλλά και μισογυνισμού, σε πολλές περιπτώσεις.
Στο πλαίσιο αυτό, θα πρέπει οι ίδιες να μάθουμε διεκδικούμε καλύτερα τα δικαιώματά μας και να συμβάλλουμε στο να διαμορφωθεί ένας πιο ισότιμος επαγγελματικός κόσμος για εμάς αλλά και για τις γενιές που έρχονται.
Επίσης, θα πρέπει να δούμε ότι σε όλη αυτή την πατριαρχική διαδρομή υπήρχαν πάντα και κάποιες γυναίκες που, χρησιμοποιούμενες από το πατριαρχικό κατεστημένο, είτε έπαιζαν το ρόλο της «γλάστρας» ή του θεματοφύλακα των πατριαρχικών αξιών και του statusquo, διασφαλίζοντας με τον τρόπο τους ότι τίποτα δεν θα αλλάξει και ότι πάντα αυτός που θα είναι από πάνω θα είναι ένας άντρας, ο οποίος τους πετούσε ψήγματα εύνοιας ή περιορισμένης εξουσίας.
Ποια η γνώμη σας για το φαινόμενο της «γυάλινης οροφής»; Πώς βλέπετε να
εξελίσσονται τα πράγματα στη χώρα μας;
Το φαινόμενο της «γυάλινης οροφής» είναι εδώ και «χτυπάμε» τα κεφάλια μας σ΄
αυτή. Είναι πολλά τα χρόνια που υπάρχει και έχουν παγιωθεί σχετικές νοοτροπίες και
συμπεριφορές, όχι μόνο σε άντρες αλλά και σε γυναίκες. Παρόλαυτά, θα ήμουν άδικη
να μην αναγνωρίσω ότι τα τελευταία χρόνια κάτι αλλάζει, όπως και ότι γίνονται
προσπάθειες να προωθηθούν γυναίκες σε θέσεις εξουσίας. Χαρακτηριστικό
παράδειγμα ότι μόλις πριν λίγες μέρες, στις 7 Ιουνίου 2022 συγκεκριμένα, το
Συμβούλιο και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο κατέληξαν σε πολιτική συμφωνία σχετικά
με νέο νομοθέτημα της ΕΕ για την προώθηση πιο ισόρροπης εκπροσώπησης των
φύλων στα διοικητικά συμβούλια των εισηγμένων εταιρειών. Έτσι, μέχρι το 2026, οι
εισηγμένες εταιρείες θα πρέπει να επιδιώξουν τουλάχιστον το 40% των θέσεων μη
εκτελεστικών διοικητικών στελεχών ή το 33 % των θέσεων μη εκτελεστικών και
εκτελεστικών διοικητικών στελεχών να καλύπτεται από γυναίκες, στα πλαίσια της
ισόρροπης εκπροσώπησης των ανδρών και γυναικών στα Διοικητικά Συμβούλια
εισηγμένων στο Χρηματιστήριο εταιριών. Είναι επόμενο ότι η εξέλιξη αυτή θα
επηρεάσει όχι μόνο τις εισηγμένες στο Χρηματιστήριο εταιρίες, αλλά το σύνολο των
επιχειρήσεων και Οργανισμών που θα συμμορφωθεί στις επιταγές αυτές.
Έχετε βιώσει το φαινόμενο αυτό και το έχετε μοιραστεί δημόσια.
Με αφορμή μια δράση από τον οργανισμό storymentor της φίλης μου Αγγελικής Κοσμοπούλου, για τη γυάλινη οροφή, μοιράστηκα μια δική μου σχετική ιστορία.
Υπήρξαν αντιδράσεις όταν το δημοσιοποιήσατε;
Με όσους και όσες έτυχε να μιλήσω ή να με προσεγγίσουν τόσο κατά τη διάρκεια της
δια ζώσης παρουσίασης, όσο και σε δεύτερο χρόνο, οι αντιδράσεις ήταν πολύ
ενθαρρυντικές. Μου έκανε εντύπωση πόσες γυναίκες ταυτίστηκαν με την ιστορία
μου. Ωστόσο, χωρίς να έχω κάτι συγκεκριμένο να καταθέσω, καθώς δεν μου είπε
ποτέ κάποιος/α κάτι αντίθετο, έχω την αίσθηση ότι η δημοσιοποίηση της ιστορίας
μου δεν ήταν καλοδεχούμενη από όλους. Δεν μου έκανε εντύπωση αυτό, ωστόσο,
στην απόφασή μου για δημοσίευση της ιστορίας μου υπερτέρησε το γεγονός ότι ήταν
αλήθεια και ότι αυτή θα μπορούσε να βοηθήσει και άλλες ή άλλους να νιώσουν ότι
δεν είναι μόνοι. Πιστεύω ότι οι αλλαγές ξεκινούν με την ειλικρινή και θαρραλέα
επισήμανση των δυσλειτουργιών.
Πως νιώσατε μετά από αυτήν την δημόσια εξομολόγηση;
Με τη δημοσιοποίηση της ιστορίας μου ένιωσα απελευθερωτικά. Ένιωσα επίσης
πολύ όμορφα με ένα αυθόρμητο κύμα συμπαράστασης και αγάπης προς το πρόσωπό
μου.
Προς τα που βλέπετε να οδεύουν τα θέματα έμφυλης ισότητας στον κλάδο σας;
Θέλω να πιστεύω προς το καλύτερο, αλλά σε αυτό οφείλουμε να παίξουμε σημαντικό ρόλο κι εμείς οι γυναίκες, προχωρώντας συνειδητά σε μια ουσιαστική γυναικεία αλληλεγγύη και συμπαράσταση, καθώς, το ανδροκρατούμενο κατεστημένο, δυστυχώς, έχει εμφυσήσει σε πολλές γυναίκες επαγγελματίες την πεποίθηση του λεγόμενου γυναικείου ανταγωνισμού. Η νοοτροπία αυτή ευθύνεται, σε πολύ μεγάλο βαθμό, στο να βλέπουμε το φαινόμενο γυναίκες να υποθάλπουν γυναίκες ή να θεωρούν ότι τελικά μια γυναίκα σε θέση ευθύνης είναι bitch, για να το πω κομψά… Είναι πολύ εντυπωσιακό ότι όπως προκύπτει από έρευνες τα ίδια χαρακτηριστικά που κατατάσσουν ένα άντρα ως χαρισματικό ηγέτη κατατάσσουν μια γυναίκα ως σκληρή και ή πολύ απλά bitch.
Τι θέλετε να πείτε στα κορίτσια που διαβάζουν αυτή την συνέντευξη και έχουν όνειρο να μπουν στην Νομική;
Θα τους έλεγα να έχουν πάντα έναν στόχο και να ξέρουν που πηγαίνουν, αφήνοντας, ωστόσο, χώρο για το απρόβλεπτο και το τυχαίο. Θα τις προέτρεπα, επίσης, να δίνουν πάντα τον καλύτερό τους εαυτό σε ότι κάνουν, να εξελίσσονται και να βελτιώνουν όχι μόνο τις τεχνικές-γνωστικές-ψηφιακές τους δεξιότητες, κάτι που ασφαλώς θα πρέπει να κάνουν, αλλά, ταυτόχρονα, να αναπτύσσουν και τα λεγόμενα softskills όπως η ενσυναίσθηση, η ανθεκτικότητα αλλά και η ικανότητα να ακούν τους άλλους πραγματικά. Θα τους θύμιζα επίσης ότι στη ζωή πετυχαίνει αυτός/αυτή που μπορεί να προσαρμόζεται καλύτερα στις συνθήκες και όχι αυτός/αυτή που ξέρει απέξω την τετράβιβλο. Θα τις συμβούλευα να ασχολούνται με τομείς και αντικείμενα που τους αρέσουν και ότι αν αυτό δεν συμβαίνει, να αλλάξουν τον προσανατολισμό τους γιατί δεν θα γίνουν ποτέ καλές σ’ αυτό. Μόνο όταν κάνεις κάτι που σε ικανοποιεί βαθιά ή βρίσκεις προσωπικό νόημα σε αυτό μπορείς να ξεχωρίσεις. Αυτό βέβαια ισχύει για όλες/όλους και όχι μόνο για τις φίλες που σπουδάζουν νομική. Τέλος, θα τις συμβούλευα, αν ασκήσουν το επάγγελμα του δικηγόρου, να κάνουν οπωσδήποτε δικαστηριακή δικηγορία, συμπεριλαμβανομένων των ποινικών δικαστηρίων, έστω για κάποιο χρονικό διάστημα. Στα δικαστήρια γνωρίζεις την πραγματική ζωή και επιπλέον όταν έχεις αυτή την εμπειρία ξέρεις πως να υποστηρίξεις καλύτερα τα συμφέροντα της εταιρείας σου ή να καταρτίσεις τη σωστή στρατηγική, όταν χρειάζεται. Έχω γνωρίσει κατά τα άλλα αξιόλογους δικηγόρους που επειδή έτυχε να έχουν ελλιπή ή καθόλου εμπειρία δικαστηρίων, έχουν κάνει κακές επιλογές για τις εταιρείες που εκπροσωπούν.
Τέλος τι θα λέγατε στον νεότερο εαυτό σας.
Θα του έλεγα να μην φοβάται και ότι είναι αρκετός.