Η δικηγόρος Κάτια Νεοφύτου μιλά για τον αντίκτυπο της απόφασης του Ανωτάτου Δικαστηρίου των ΗΠΑ για τις αμβλώσεις, για το τι ισχύει στην Ελλάδα αλλά και το τι μένει ακόμη να γίνει.
Τι προβλέπει η πρόσφατη απόφαση του Ανωτάτου Δικαστηρίου σχετικά με τις αμβλώσεις στις ΗΠΑ;
Ανετράπη η ιστορική απόφαση Roe v Wade του 1973. Η νέα απόφαση δίνει το δικαίωμα σε κάθε πολιτεία ξεχωριστά να αποφασίζει για το αν και υπό ποιες προϋποθέσεις θα επιτρέπει την άμβλωση, ενώ έως τώρα το δικαίωμα στην άμβλωση ήταν κατοχυρωμένο σε ομοσπονδιακό επίπεδο. Βέβαια υπήρχαν ήδη εδώ και πολλά χρόνια συντονισμένες προσπάθειες από συντηρητικές πολιτείες (π.χ. Τέξας) να δυσκολέψουν την πρόσβαση των γυναικών πολιτών τους στην άμβλωση. Ήδη από τη μέρα ανακοίνωσης της απόφασης του Ανωτάτου Δικαστηρίου κάποιες πολιτείες έθεσαν σε εφαρμογή νόμους που απαγορεύουν ή δυσκολεύουν σε μεγάλο βαθμό την πρόσβαση στην άμβλωση εντός της πολιτείας τους (και μάλιστα χωρίς να προβλέπουν εξαιρέσεις π.χ. αν η εγκυμοσύνη είναι αποτέλεσμα βιασμού ή αν απειλείται η ζωή της γυναίκας εάν συνεχίσει η εγκυμοσύνη λόγω ιατρικού προβλήματος στην υγεία της γυναίκας ή/και του εμβρύου), αλλά και ποινικοποιούν μέχρι και το να ταξιδέψει κάποιος (που προφανώς θα έχει τη χρηματική δυνατότητα να το κάνει) σε άλλη πολιτεία όπου επιτρέπεται η άμβλωση και να την κάνει εκεί. Επίσης, απειλεί με σκληρές ποινικές ευθύνες το ιατρικό προσωπικό που θα παραβεί το νόμο.
Ποιος θα είναι ο αντίκτυπος της απόφασης του Ανωτάτου Δικαστηρίου στην ζωή των γυναικών;
Πρέπει να καταλάβουμε ότι η πρόσβαση στην τεχνητή διακοπή της εγκυμοσύνης είναι πρόσβαση στην υγεία, για πολλές γυναίκες είναι ζήτημα ζωής και θανάτου. Σε κάποιες περιπτώσεις που είδαν το φως της δημοσιότητας αμέσως μετά την απόφαση του Ανωτάτου Δικαστηρίου, είδαμε ότι φτάνουμε στο σημείο να υποχρεώνεται ουσιαστικά μια γυναίκα να συνεχίσει εγκυμοσύνη όπου το έμβρυο είναι έως και νεκρό μέσα στη μήτρα και να περιμένει να το γεννήσει, το οποίο μπορεί να αποβεί μοιραίο για δική της ζωή. Επίσης, η απαγόρευση δεν οδηγεί απαραίτητα στο να μη γίνονται αμβλώσεις, απλώς αυτές να γίνονται μη ασφαλείς, οδηγώντας σε θανάτους των εγκύων αλλά και σε διάφορα είδη σωματικής και ψυχικής νοσηρότητας.
Τι σημαίνει η απόφαση αυτή για τα γυναικεία δικαιώματα;
Πρόκειται για ένα βαρύ πλήγμα στο δικαίωμα των γυναικών στην αυτοδιάθεση και την έμφυλη ισότητα, ένα σημαντικό βήμα πίσω στον αγώνα για τα δικαιώματα των γυναικών και φυσικά αποτελεί τροφοδότη για αύξηση της κοινωνικής ανισότητας με ταξικά και ρατσιστικά χαρακτηριστικά (είναι κυρίως εναντίον των Αφροαμερικανίδων και Λατίνων γυναικών που αποτελούν και τα φτωχότερα στρώματα της αμερικανικής κοινωνίας, απειλείται η πρόσβαση αυτών των γυναικών τόσο σε υπηρεσίες υγείας αλλά και στην παιδεία και επαγγελματική ζωή, καθώς πολλές από αυτές ίσως κληθούν να σταματήσουν την εκπαίδευση ή την εργασία τους για να μεγαλώσουν ένα παιδί/παιδιά που δεν είχαν υπολογίσει). Με δεδομένη την οικονομική κρίση που βιώνει ο δυτικός κόσμος, ήδη διαμορφώνεται -ξανά μετά από πολλά χρόνια- πολιτικά η άποψη της επιστροφής των γυναικών στο σπίτι. Πιθανά ο επιβεβλημένος εγκλωβισμός των γυναικών στο σπίτι δημιουργεί τις συνθήκες ώστε ο εργασιακός χώρος να είναι πάλι «αντρική υπόθεση», “aman’sworld”. Πίσω από τέτοιου είδους συντηρητικές αποφάσεις κρύβονται και συντηρητικές πολιτικές που γυρνούν τον κόσμο των γυναικών 100 χρόνια πίσω.
Γιατί συνέβη τώρα;
Σε μεγάλο βαθμό, αυτό κατέστη τώρα δυνατό επειδή η σύνθεση του Ανώτατου Δικαστηρίου έχει πλέον αλλάξει προς το πιο συντηρητικό. Να σημειωθεί εδώ ότι οι δικαστές στο Ανώτατο δικαστήριο των ΗΠΑ διορίζονται από τους Προέδρους των ΗΠΑ και η θητεία τους είναι εφ’ όρου ζωής, λήγει μόνο με την παραίτηση ή το θάνατό τους. Το δικαστήριο έγινε πιο συντηρητικό όταν ο δικαστής Samuel Alito διαδέχθηκε τον δικαστή O'Connor το 2006, και ξανά το 2018 όταν ο δικαστής Brett Kavanaugh διαδέχθηκε τον δικαστή Kennedy, έναν συντηρητικό που ήταν επί μακρόν υπέρμαχος της διατήρησης των δικαιωμάτων στην άμβλωση. Ο θάνατος της κορυφαίας φιλελεύθερης και υπέρμαχου των δικαιωμάτων στην άμβλωση, δικαστή Ruth Bader Ginsburg λίγες μέρες πριν τις εκλογές του 2020, έδωσε την αποφασιστική βολή. Ο τότε πρόεδρος Ντόναλντ Τραμπ κάλυψε γρήγορα την κενή θέση με τη δικαστή Έιμι Κόνι Μπάρετ, μια συντηρητική. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα οι συντηρητικοί δικαστές να κατορθώσουν να δημιουργήσουν πλειοψηφία και να ακυρώσουν το δικαστικό προηγούμενο της Roe που θεωρούσαν κατάφωρα λανθασμένο.
Με ποιον τρόπο αυτό μας επηρεάζει;
Η Αμερική θεωρείται το λίκνο του δυτικού πολιτισμού, επομένως τίθεται ένα ανησυχητικό για τα δικαιώματα των γυναικών νομικό προηγούμενο λόγω της ανατροπής της Roe. Πιθανόν αυτή η στροφή των ΗΠΑ στο συντηρητισμό να δώσει το έναυσμα σε ήδη συντηρητικές κοινωνίες να υιοθετήσουν αντίστοιχες πολιτικές. Ακόμα και πριν την ανατροπή της Roe στις ΗΠΑ, είχαμε την απόφαση του συνταγματικού πολωνικού δικαστηρίου να απαγορεύσει την πρόσβαση στην άμβλωση ακόμα και σε περιπτώσεις σοβαρών και μη αναστρέψιμων εμβρυϊκών ελαττωμάτων ή ανίατης ασθένειας του εμβρύου. Πιθανολογείται ότι η εξέλιξη αυτή στις ΗΠΑ υπέρ του συντηρητισμού στα αναπαραγωγικά δικαιώματα να οδηγήσει άλλες χώρες στην υιοθέτηση σκληρών συντηρητικών μέτρων. Επομένως, το ζήτημα της άμβλωσης καθίσταται πιο επίκαιρο και πιο ευάλωτο σε αλλαγές από ποτέ. Μπορεί να θιγούν και σειρά άλλων δικαιωμάτων τόσο των γυναικών όσο και της ΛΟΑΤΚΙ κοινότητας, όπως σαφώς διατυπώθηκε από νομικούς κύκλους των ΗΠΑ.
Πως θα χαρακτηρίζατε την ελληνική νομοθεσία σχετικά με αυτό το θέμα;
Η ελληνική νομοθεσία σε σχέση με τα αναπαραγωγικά δικαιώματα είναι αρκετά προοδευτική. Το δικαίωμα στην άμβλωση είναι προστατευμένο, αν και υπό προϋποθέσεις, και δίνεται δικαίωμα πρόσβασης στην υποβοηθούμενη αναπαραγωγή σε ευρύ κοινό, όπως γυναίκες μόνες. Υπάρχει κενό όσον αφορά στα δικαιώματα γονεϊκότητας των ομόφυλων ζευγαριών αλλά κι εκεί γίνονται πλέον βήματα προς την ελευθερία (π.χ. αναγνώριση δικαιώματος ομόφυλων ζευγαριών που έχουν τελέσει σύμφωνο συμβίωσης να προβούν σε αναδοχή τέκνου). Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι η Ελλάδα είναι από τις λίγες χώρες στον κόσμο που αναγνωρίζει επισήμως το δικαίωμα στην απόκτηση παιδιού ως επέκταση του δικαιώματος στην ελεύθερη έκφραση (άρθρο 5 παρ. 1 Συντάγματος) και από τις λίγες χώρες παγκοσμίως και ελάχιστες στην Ευρώπη που θεωρούν νόμιμη την παρένθετη μητρότητα υπό προϋποθέσεις.
Το πρόβλημα εντοπίζεται κατά την άποψή μου όχι τόσο στο νομικό πλαίσιο αλλά στην εφαρμογή του νόμου και στην έλλειψη ελέγχου και δομών υποστήριξης. Αυτή τη στιγμή είναι σε δημόσια διαβούλευση και νομοσχέδιο για την υποβοηθούμενη αναπαραγωγή, με το οποίο προωθούνται σημαντικές αλλαγές προς προοδευτικές κατευθύνσεις. Παράλληλα θεσπίζεται ένα νομικό πλαίσιο ικανό να διασφαλίσει θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα των ίντερσεξ ατόμων και να εξασφαλίσει την ομαλή ανάπτυξη του φύλου τους και της προσωπικότητας τους. Είναι όμως χαμένη ευκαιρία το ότι δε συμπεριλήφθηκαν στο συγκεκριμένο νομοσχέδιο και διατάξεις για τα δικαιώματα των ομόφυλων ζευγαριών να έχουν πρόσβαση στην υποβοηθούμενη αναπαραγωγή.
Πρόσφατα υπήρξαν και στην Ελλάδα προσπάθειες προβολής συντηρητικών και αναχρονιστικών απόψεις σχετικά με τα αναπαραγωγικά δικαιώματα.
Το βίντεο που είχε προβληθεί για την αναπαραγωγική υγεία, πράγματι ήταν ατυχές και αναχρονιστικό, αλλά γενικά θεωρώ πως η ελληνική κοινωνία έχει αρχίσει να γίνεται πιο φιλελεύθερη και δεκτική. Το μεγαλύτερο πρόβλημα θεωρώ πως συγκεντρώνεται στην περιφέρεια και ίσως πρέπει να γίνουν περισσότερο στοχευμένες δράσεις με σεβασμό όμως και στα κοινωνικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά της κάθε περιοχής. Το νομικό πλαίσιο είναι αρκετά φιλελεύθερο σε σύγκριση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες αλλά υπάρχουν περιθώρια βελτίωσης ειδικά σε ό,τι αφορά την πρόσβαση των ΛΟΑΤΚΙ στην υποβοηθούμενη αναπαραγωγή και στη νομική τους αναγνώριση ως γονείς. Ειδικά σε σχέση με την άμβλωση, οφείλουμε κατά τη γνώμη μου να το προωθούμε, γιατί άλλωστε είναι, ως θέμα υγείας, όπως αντίστοιχα είναι και η αντισύλληψη, ταυτόχρονα όμως και ως θέμα αυτοδιάθεσης του ατόμου.
Υπάρχουν σχετικές υποθέσεις, νομικά προηγούμενα στην Ελλάδα;
Δεν υπάρχουν στην ελληνική νομολογία αποφάσεις ανάλογες της Roe v. Wade. Υπάρχει όμως νομολογία σχετικά με το ερώτημα για το χρόνο κατά τον οποίο θεωρείται ότι υπάρχει άνθρωπος. Βάσει πάγιας πλέον νομολογίας, συμπεραίνεται πως το άτομο ως υποκείμενο δικαίου υφίσταται από τη γέννησή του (εφόσον γεννηθεί ζωντανό). Έως τότε το έμβρυο θεωρείται ως ιδιότητα του γυναικείου σώματος, αφού συνδέεται οργανικά με το σώμα της μητέρας. Η άμβλωση είναι ένα ζήτημα που σχετίζεται άμεσα με τα δικαιώματα της γυναίκας, διότι διαδραματίζεται στο σώμα της. Όταν απαγορεύεται νομικά η δυνατότητα ενός ατόμου να αποφασίζει αυτοβούλως για το σώμα του, υπονομεύεται υπέρμετρα η ελευθερία έκφρασής του (άρθρο 5 παρ. 1 Συντάγματος) καθώς και η αυτονομία του και συγκεκριμένα το συνταγματικά κατοχυρωμένο δικαίωμα στον ιδιωτικό βίο (άρθρο 9 παρ. 1 Συντάγματος).
Είναι επαρκής η ενημέρωση των γυναικών για τα αναπαραγωγικά δικαιώματα;
Λόγω της ελευθερίας της ενημέρωσης και την πρόοδο του διαδικτύου μία γυναίκα μπορεί να βρει πληθώρα πληροφοριών στο διαδίκτυο, αλλά και με ένα ραντεβού σε γυναικολόγο/ μαιευτήρα. Αυτό που πιστεύω ότι λείπει από την ελληνική πραγματικότητα είναι δομές ελεύθερες αλλά ελεγμένες για την ποιότητα των υπηρεσιών και πληροφοριών που προσφέρουν για θέματα αναπαραγωγικής υγείας. Θεωρώ πως θα ήταν χρήσιμο να προσφέρεται ψυχολογική υποστήριξη και πληροφόρηση σε γυναίκες που σκέφτονται την άμβλωση και θεωρούν ότι το χρειάζονται και μάλιστα σε κρατικές δομές σε όλη την επικράτεια. Είναι βέβαια αναγκαίο τέτοιου είδους πληροφορίες να προσφέρονται από πιστοποιημένους επαγγελματίες υγείας.
Η Κάτια Νεοφύτου δικηγόρος με ειδίκευση στο Δίκαιο της Υγείας, με διδακτορικό πάνω στο θέμα της παρένθετης μητρότητας και μεταπτυχιακό στο Ιατρικό Δίκαιο και Βιοηθική (PhD, LLM από τη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου του Κεντ, Ηνωμένο Βασίλειο), απόφοιτος Νομικής ΑΠΘ.