Ας το πούμε με το όνομα του. Δεν είναι έγκλημα πάθους. Είναι γυναικοκτονία. Η δικηγόρος Αναστασία Γκόνη Καραμπότσου εξηγεί τον όρο αλλά και την ουσία του. Από την Λουκία Λυκίδη.
Για το έγκλημα στα Γλυκά Νερά, για το αποτρόπαιο τέλος της Καρολάιν, για τη γυναικοκτονία εις βάρος της έχουν γραφτεί πολλά, σχεδόν όλα. Και όσα περισσότερα και να γραφτούν μάλλον δεν θα είναι αρκετά. Ποτέ δεν θα είναι. Μέχρι να πάψει να μεγαλώνει η λίστα με τα ονόματα των γυναικών που έφυγαν βίαια και άδικα από τα χέρια των εξουσιαστικών, βίαιων συζύγων τους. Τα περιστατικά που θυμηθήκαμε με αφορμή τον χαμό της Καρολάιν είναι πολλά. Από την Παναγιώτα Μαζαράκη που δολοφονήθηκε τον Σεπτέμβριο του 2008, μέχρι την 50χρονη γυναίκα στην Μακρακώμη και την 44χρονη γυναίκα στην Μάνη το 2020, όλες θύματα των δολοφόνων συζύγων τους.
Ήταν και κάτι άλλο όμως που μας θύμισε η ιστορία της Καρολάιν. Ο γάμος της και η μητρότητα σε τόσο νεαρή ηλικία, η αποχή της από το Πανεπιστήμιο, η χειριστική, άνιση, εξουσιαστική σχεση με τον σύζυγο-δολοφόνο της. Μας θύμισε όλα αυτά που πρέπει να δείχνουμε (και όχι απλώς να λέμε) στις κόρες μας. Την δύναμη και την αυτοπεποίθηση που πρέπει να τους εμφυσήσουμε. Τα πρότυπα που πρέπει να προβάλλουμε. Τα πρότυπα που πρέπει να γίνουμε εμείς οι ίδιες.
Αν μπορούμε να κρατήσουμε κάτι από όλα αυτά που ακούστηκαν και γράφτηκαν αυτές τις μέρες ας είναι αυτό. Το πόσο έντονα, μαζικά και ανοιχτά μπορέσαμε να πούμε επιτέλους την δολοφονία, γυναικοκτονία. Το έγκλημα «πάθους», έγκλημα έμφυλης βίας. Πριν κάποια χρόνια όσοι χρησιμοποιούσαν αυτούς τους όρους ήταν κάποιοι λίγοι “γραφικοί”, σήμερα όμως αυτές οι λέξεις ευτυχώς έχουν βρει τον δρόμο τους ακόμη και στις σελίδες -έντυπες ή ηλεκτρονικές- των κυρίαρχων μίντια. Το έγραφε χαρακτηριστικά και ένα από τα πλακάτ τις χθεσινής διαμαρτυρίας στο Σύνταγμα για τον φόνο της Καρολάιν. «Πες το με το όνομα του. Γυναικοκτονία». Το Generation Woman μίλησε με την δικηγόρο Αναστασία Γκόνη Καραμπότσου για τον όρο, για την συζήτηση γύρω από αυτόν αλλά και την ουσία του εγκλήματος της γυναικοκτονίας.
Ποιες είναι οι σκέψεις σας για το έγκλημα στα Γλυκά Νερά;
Δυστυχώς επιβεβαιώθηκε το χειρότερο σενάριο. Η εκδοχή που έκανε το στομάχι μας να σφίγγεται. Η δολοφονία της Καρολάιν ήταν μια ακόμη γυναικοκτονία, η οποία τελέστηκε μέσα στο ίδιο της το σπίτι, από έναν άνδρα που αγαπούσε και εμπιστευόταν.
Γιατί γυναικοκτονία και όχι ανθρωποκτονία;
Γυναικοκτονία είναι η δολοφονία γυναικών, νεαρών κοριτσιών και θηλυκών βρεφών για λόγους που συνδέονται με το φύλο τους. Δηλαδή, δολοφονίες των οποίων το κίνητρο είναι το μίσος απέναντι στις γυναίκες, το αίσθημα ιδιοκτησίας που θεωρούν πως έχουν οι άνδρες απέναντι στις ζωές των γυναικών. Ο όρος γυναικοκτονία, «femicide» στην αγγλόφωνη βιβλιογραφία, άρχισε να καθιερώνεται στη φεμινιστική θεωρία στα τέλη του προηγούμενου αιώνα ακριβώς για να αναδείξει τα ιδιαίτερα, τα έμφυλα χαρακτηριστικά του εγκλήματος. Πλέον έχει επικρατήσει διεθνώς.Φυσικά δεν είναι όλες οι ανθρωποκτονίες με θύματα γυναίκες γυναικοκτονίες. Η δολοφονία μιας γυναίκας κατά τη διάρκεια μιας ληστείας, μιας «τυφλής» επίθεσης σε βάρος μέρους του πληθυσμού ή ενός τροχαίου ατυχήματος, περιπτώσεις, δηλαδή, στις οποίες το φύλο του θύματος ήταν «τυχαίο» δεν ανήκουν στην κατηγορία των γυναικοκτονιών.
Πως εξηγείται η άρνηση να υιοθετηθεί o όρος;
Η κριτική που δέχεται ο όρος στην Ελλάδα εμφανίζει, λίγο-πολύ, τα χαρακτηριστικά της κριτικής που έλαβε σε παγκόσμιο επίπεδο. Σε ένα βαθμό πηγάζει από άγνοια των ιδιαίτερων στοιχείων του φαινομένου αλλά συνδέεται κυρίως με μια ευρύτερη αντίσταση στις διεκδικήσεις του φεμινιστικού κινήματος τα τελευταία χρόνια. Λαμβάνοντας κιόλας υπόψη ότι η κριτική διατυπώνεται κυρίως από εκπροσώπους της άκρας δεξιάς με επιχειρήματα σαθρά, χωρίς επιστημονική τεκμηρίωση. Στην περίπτωση του εγκλήματος των Γλυκών Νερών από τα στοιχεία που έχουν δοθεί στη δημοσιότητα σαφέστατα πρόκειται για μια ακόμη γυναικοκτονία. Διεπράχθη από τον σύζυγο του θύματος όταν συνειδητοποίησε πως η Καρολάιν έχει πάρει την απόφαση να φύγει και να διακόψει τη σχέση τους. Δυστυχώς, πρόκειται για την περίπτωση που συναντάμε συχνότερα σε διεθνές επίπεδο, δηλαδή ο δράστης να είναι ο σύντροφος ή σύζυγος (νυν ή πρώην) ο οποίος διαπράττει το έγκλημα όταν αντιλαμβάνεται πως η απειλείται η εγκαθιδρυμένη σχέση εξουσίας εντός της οποίας έχει εγκλωβίσει το θύμα. Πρόκειται για την απόλυτη εκμηδένιση της θηλυκής ύπαρξης, για την υλοποίηση του «ή θα είσαι δικιά μου ή δε θα υπάρχεις».
Υπάρχει ένα προφίλ θύματος και θύτη στις γυναικοκτονίες;
Πολύ συχνά όταν τόσο αποτρόπαια εγκλήματα απασχολούν την κοινωνία και τα βλέπουμε να γίνεται μια προσπάθεια συγκρότησης ενός προφίλ τόσο για τον δράστη όσο και για το θύμα. Η συζήτηση αυτή, πέρα του ότι είναι εντελώς αντιεπιστημονική και παρωχημένη, θεωρώ πως αποπροσανατολίζει πλήρως δημιουργώντας υποψήφιους δράστες και εν δυνάμει θύματα, συνήθως αξιοποιώντας στερεότυπα. Αυτό αποδείχθηκε περίτρανα και σε αυτή την υπόθεση. Ο δράστης ήταν ημεδαπός, ανώτατης εκπαίδευσης, υψηλής κοινωνικής και οικονομικής θέσης, με προσεγμένη εξωτερική εμφάνιση. Ένα «καλό παιδί», υπεράνω κάθε υποψίας. Κάθε άλλο, δηλαδή, από το προφίλ του δράστη έμφυλων εγκλημάτων που προσπαθούν να συγκροτήσουν τα ΜΜΕ. Είναι σαφές πως οι βαθιά ριζωμένες στην κοινωνία πατριαρχικές αντιλήψεις, η τοξική αρρενωπότητα, καθιστούν τη γυναικεία ζωή ως «αφαιρέσιμη», ως λιγότερο άξια. Οι αντιλήψεις αυτές διαπερνούν την κοινωνία μας ακόμη και σήμερα και την διαπερνούν οριζόντια, ανεξαρτήτως καταγωγής και κοινωνικοοικονομικής θέσης.
Τι πρέπει να γίνει για την καταπολέμηση του φαινομένου;
Η κατοχύρωση του όρου σε νομικό επίπεδο αποτελεί σίγουρα ένα πρώτο βήμα. Κυρίως επειδή θα αναγνωριστεί από την πολιτεία, θα πυροδοτήσει τον αντίστοιχο επιστημονικό και δημόσιο διάλογο, θα οδηγήσει σε σχετικές επιστημονικές έρευνες. Η νομοθεσία όμως, είναι μόνο ένα από τα αναγκαία βήματα.
Το σημαντικότερο είναι να υπάρξουν άμεσα μέτρα κοινωνικής πρόνοιας που θα στηρίζουν τις γυναίκες που βιώνουν κάποια μορφή έμφυλης βίας. Με τη δημιουργία και επαρκή στελέχωση Συμβουλευτικών Κέντρων και Ξενώνων φιλοξενίας σε κάθε Δήμο και γειτονιά, με την παροχή δωρεάν ψυχολογικής και νομικής υποστήριξης, τη θέσπιση ειδικού επιδόματος για την οικονομική στήριξη των γυναικών.
Φυσικά είναι καθοριστικής σημασίας να επανεκπαιδευτούμε ριζικά ως κοινωνία. Κυρίως να σταματήσει όλο αυτό το κυνήγι ευθυνών και δημιουργίας ενοχών σε βάρος των γυναικών που ζούμε από πολύ μικρή ηλικία. Η κουλτούρα της βίας με την οποία γαλουχούνται τα αγόρια θα πρέπει να αντικατασταθεί από την εμπέδωση από μικρή ηλικία της έννοιας της συναίνεσης, του σεβασμού στην αυτοδιάθεση του άλλου/ης. Της δημιουργίας ισότιμων σχέσεων ελευθερίας και συντροφικότητας.
Πως θα σχολιάζατε το ότι τα μίντια μιλούν πια για γυναικοκτονία;
Το ότι πλέον ο όρος τείνει να επικρατεί στον δημόσιο διάλογο και στα ΜΜΕ είναι μια μεγάλη κατάκτηση του φεμινιστικού κινήματος. Μέχρι πριν λίγα χρόνια αποτελούσε έννοια άγνωστη σε μεγάλο βαθμό. Ιδιαίτερα μετά από τις μεγάλες κινητοποιήσεις για τη γυναικοκτονία της Ελένης Τοπαλούδη πιστεύω πως έχει γίνει κτήμα μεγάλου μέρους της ελληνικής κοινωνίας, το οποίο αναγνωρίζει πλέον τα χαρακτηριστικά του και αυτό σίγουρα συμβάλει στην αντιμετώπιση. Αν δεν ονοματίσουμε κάτι ως πρόβλημα δε μπορούμε ούτε να το κατανοήσουμε ως τέτοιο αλλά ούτε και να το αντιμετωπίσουμε.
Υπάρχει κάποια πτυχή που δεν έχει επισημανθεί στην υπόθεση των Γλυκών Νερών ;
Ήδη από τον Νόμο 3500/2006 (Για την αντιμετώπιση της ενδοοικογενειακής βίας) το ανήλικο μέλος της οικογένειας ενώπιον του οποίου τελέσθηκε κάποιο αδίκημα ενδοοικογενειακής βίας αντιμετωπίζεται αυτοτελώς ως θύμα. Στην υπόθεση των Γλυκών Νερών, δεν ασκήθηκε δίωξη για το σχετικό αδίκημα και ήδη διαφαίνεται από τις δηλώσεις του κατηγορούμενου πως θα προσπαθήσει να διατηρήσει την επιμέλεια/γονική μέριμνα της ανήλικης Λυδίας.
Το πιο ανησυχητικό όμως δεν είναι ότι διεκδικεί κάτι τέτοιο αλλά πως με τις νέες διατάξεις του νομοσχέδιο για την συνεπιμέλεια αφήνεται ένα σχετικό παραθυράκι που το καθιστά δυνατό, καθώς απαιτείται οριστική απόφαση (απόφαση πρωτοβάθμιου δικαστηρίου) για την αφαίρεση της γονικής μέριμνας. Φυσικά, αυτό είναι αντίθετο στον ίδιο τον Ν. 3500/2006 που ανέφερα αλλά και σε όλα τα διεθνή κείμενα για την προστασία των παιδιών. Είναι τρομακτικό και μόνο που έχει επιτραπεί αυτή η συζήτηση και θα πρέπει να διεκδικήσουμε την κατάργηση αυτών των διατάξεων τώρα.
Σε χώρες της Λατινικής Αμερικής -στις οποίες η γυναικοκτονία έχει ενταχθεί στο νομικό πλαίσιο- όχι μόνο αυτοδίκαια αφαιρείται η γονική μέριμνα από τον γυναικοκτόνο αλλά υπάρχουν συγκεκριμένα μέτρα πρόνοιας για την ψυχολογική και οικονομική αποκατάσταση των οικείων των θυμάτων γυναικοκτονιών και ιδίως των ανήλικων τέκνων μέχρι την ενηλικίωσή τους, γιατί ακριβώς αντιλαμβάνονται πόσο τραυματικό είναι να δολοφονείται η μητέρα ενός παιδιού μπροστά στα μάτια του από τον ίδιο τον πατέρα του.
Η Αναστασία Γκόνη – Καραμπότσου είναι δικηγόρος Αθηνών. Έχει ειδικευτεί στα ζητήματα έμφυλης βίας στην Ισπανία (UNED) και είναι απόφοιτος του μεταπτυχιακού προγράμματος Συγκριτικών Νομικών Σπουδών της Νομικής σχολής του ΕΚΠΑ. Κύρια επιστημονικά της ενδιαφέροντα είναι η διεθνής και ευρωπαϊκή προστασία των δικαιωμάτων των γυναικών, των παιδιών και των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων και οι φεμινιστικές νομικές σπουδές. Στη διπλωματική της εργασία εξέτασε συγκριτικά το αδίκημα των γυναικοκτονιών (femicides) και είναι μέλος της ελληνικής επιτροπής του European Observatory on Femicides.